وقف از سنت‌های زیبای اسلامی و به نوعی تجلی و از مصادیق احسان و نیکوکاری در سیره ائمه اطهار(ع) محسوب می‌شود و در منابع فقهی درباره فضیلت و ثواب آن بسیار یاد شده است. بدین ترتیب که پس از وقف از نقل و انتقال مال یا از میان رفتن آن جلوگیری و منافع آن در مقصد مورد نظر هزینه می‌شود. به همین علت آن را صدقه جاریه می‌نامند، چراکه منافع آن پیوسته باقی می‌ماند. صدقه یکی از بارزترین مصداق‌های تزکیه و کامل‌ترین مصداق آن وقف است. در وقف اصل مال انسان ثابت می‌ماند و فرع یعنی منافع آن بادوام خواهد ماند و ثبات آن اصل، جریان خواهد داشت و هیچ صدقه‌ای چون وقف مزیتی جاودانه ندارد.
همزمان با هفته احسان و نیکوکاری به بررسی تغییرات حوزه وقف و تأثیر آن در رفع مشکلات اقتصادی و اجتماعی در گفت‌وگو با فرهاد احدپناه، مدیرکل اوقافی و اجارات سازمان اوقاف و امور خیریه پرداختیم که مشروح آن را در ادامه می‌خوانید.
ساختارهای فرهنگی و اجتماعی ایران چگونه با وقف عجین شده است؟
این ساختارها از دیرباز با نیکوکاری و کارهای خیر گره خورده است و مردم این سرزمین در طول تاریخ به امر خیر پرداخته و در این زمینه سرآمد بوده‌اند به صورتی‌که شاید در جوامع دیگر چنین پیوستگی و انسجامی در امور خیر مانند ایران اسلامی وجود نداشته است. این مسئله به کارکردهای مختلف اجتماعی، فرهنگی و ارزشی که در نظامات مملکتی ما حاکم بوده بازمی‌گردد. یکی از کارکردها و مواردی که با عنوان کار خیر ظهور و بروز پیدا کرده، موضوع وقف است.
زمانی که به مسائل فقهی مراجعه می‌کنیم، تقسیم‌بندی‌های متعددی در رابطه با احکام وجود دارد. برخی احکام امضایی و برخی دیگر تأسیسی هستند. احکامی که با ظهور اسلام ایجاد شده، احکام تأسیسی هستند که می‌توان از میان آن‌ها به نماز، روزه و ... اشاره کرد. احکام امضایی احکامی هستند که امضایی بوده و پیش از ظهور اسلام نیز در ادیان و جوامع دیگر وجود داشته است که از این احکام می‌توان به وقف اشاره کرد. این‌ها مواردی هستند که پیش از اسلام وجود داشته و اسلام نیز به وجود آن‌ها صحه گذاشته و آن‌ها را امضا کرد. وقف نیز جزء احکامی است که پیش از ظهور اسلام در جامعه ما وجود داشته و با ظهور اسلام توسعه یافت.
امروز هم در فقه و هم در قانون مدنی تعریف مشخصی از وقف وجود دارد که عبارت از عقدی است که در آن مال حبس شده و منافع آن جریان پیدا می‌کند. زمانی که مال و یا ملکی وقف می‌شود، حتماً باید در چارچوب نیت واقف بدان عمل شود و هیچ‌گونه دخل و تصرفی نمی‌توان در آن کرد. در سازمان اوقاف نیز برای موقوفات فاقد تولیت و نیز موقوفاتی که دارای متولی هستند، وظایف ویژه‌ای درنظر گرفته شده است. متولیان باید همیشه اصل وقف را حفظ کرده و از تعرض و دست‌درازی به آن‌ها جلوگیری کنند. متولیان باید منافع وقف را تحصیل کرده و آن‌ها را در جهت اجرای نیت واقف هزینه کنند و این رسالت خطیری است که بر دوش متولیان و متصدیان امور وقف نهاده شده است. امروز سازمان اوقاف به دنبال آن است که در چارجوب مواضع قانونی و شرعی منافع حداکثری را از وقفیات به دست آورد تا بتواند نیت خیر واقف را در جامعه عملیاتی کرده و گسترش دهد.
برای جذب بیشتر مردم به سمت وقف نیاز به چه ساز و کاری داریم؟
منشأ کار خیر در جامعه و ایجاد وقف از سوی خیران به عوامل متعددی چون نوع‌دوستی، آموزه‌های دینی در قرآن و روایات، سیره ائمه معصومین(ع) و ... بستگی دارد که همگی این عوامل دست به دست هم داده و باعث می‌شود تا مردم به سمت ایجاد وقف و امور خیر گام بردارند. البته امور خیریه جلوه‌های مختلفی دارد. امروز در سطح جامعه مؤسسات خیریه مختلفی ایجاد شده و وقف‌های مختلفی به وجود می‌آید. افراد نیکوکار بنا به توانایی‌های خود از الگوهای خیریه الگوبرداری کرده و برنامه‌های خیریه خود را در پیش می‌گیرند. می‌توان این‌گونه عنوان کرد که مهمترین و پایدارترین شیوه و الگو برای امور خیریه، وقف است که امر خیری پویا و با امنیت بوده و از تعرض به دور است.
وقف استمرار دارد و سیره جاریه است و این‌گونه نیست که مقطعی و ناپایدار باشد. بسیاری از امور خیریه و نیکوکاری‌هایی که رخ می‌دهد، مقطعی بوده و پس از مدتی از بین می‌رود اما وقف پایدار بوده و همیشه ادامه خواهد داشت. پایدار و غیر موقتی بودن وقف از محاسن ویژه آن است.
اداره‌کل امور وقفی و اجاره‌ای سازمان اوقاف چه برنامه‌هایی مدنظر دارد؟
یکی از وظایف خطیر متولیان و متصدیان امور وقف، تحصیل عواید است. یکی از عقودی که در قوانین بالادستی در ایران بیشترین انس و قرابت را با عقد وقف داشته، عقد اجاره است. البته در دوره مدیریت جدید سازمان اوقاف سایر عقود جدید مانند مشارکت و ... نیز پررنگ شده اما کماکان یکی از پررنگ‌ترین و مؤثرترین عقودی که توانسته با عقد وقف انس پیدا کند، عقد اجاره است. در حال حاضر نزدیک به یک میلیون رقبه متصرفه منفعتی در کشور وجود دارد که با حقوق و شرایط مختلفی به اجاره گذاشته می‌شود. در برخی املاک وقفی مستأجران به عنوان اصحاب وقف دارای حقوق قانونی و اعطایی مکتسب هستند و در برخی دیگر نیز اصلاً حقوقی متصور نشده است اما در مجموع بالای یک میلیون رقبه در کشور وجود دارد که از طریق رابطه استیجاری اداره شده و از آن‌ها عوایدی تحصیل می‌شود که این عواید در جهت اجرای نیت واقف به مصرف می‌رسد.
یکی از اقداماتی که برای به حداکثر رساندن عواید وقفی انجام شده این است که در سال‌های اخیر نسبت به بازنگری فرم‌های قرارداد اجاره‌ای که مورد استفاده قرار می‌گیرد، اقدام شده است. هرچقدر که شروط قراردادی و فرم‌های اجاره‌ای تکمیل باشد و از غنای کافی برخوردار باشد، دست‌اندازی به حداقل رسیده و سوءاستفاده از وقفیات کاهش پیدا می‌کند. از موضوعات دیگری که سعی شده در دستور قرار گیرد، به‌روزرسانی و بازنگری در دستورالعمل‌هایی بوده که در سازمان اوقاف بنا به شرایط مختلف صادر شده است.
یکی از وظایف مهمی که از سوی اداره‌کل وقفی اوقاف انجام شده، ارائه گزارش به ریاست سازمان در مواردی است که متوقف بر اذن ایشان است. از اتفاقاتی که در این زمینه رخ داد، ایجاد کمیسیون‌های تخصصی املاک و سرمایه‌گذاری بود که با ایجاد آن‌ها، موارد مختلف بررسی شده و پس از موشکافی در تمامی زوایا، موارد مدنظر برای اتخاذ تصمیم نهایی تقدیم ریاست سازمان اوقاف می‌شود که رهاورد این مسئله نیز آن بوده است که بتوانیم بهترین تصمیم را برای اداره موقوفات و رعایت حقوق مردم أخذ کنیم.
یکی از برنامه‌های آتی ما تنقیح قوانین دولت و به‌روزرسانی آئین‌نامه‌هایی که از سوی هیئت دولت به تصویب رسیده است. نظام حقوقی وقف، نظام درهم تنیده‌ای با سایر حقوق در نظام حقوقی ایران است و همبستگی پیچیده‌ای با سایر نظامات حقوقی در کشور دارد. شهرداری، جهاد کشاورزی، میراث فرهنگی و ... نهادهای مختلفی هستند که با اوقاف سر و کار دارند. همان‌گونه که نهادهای مختلف به دنبال به‌روزرسانی قوانین خود هستند ما نیز نباید منفعل عمل کنیم و باید به سمتی حرکت کنیم که بتوانیم آئین‌نامه‌ها را به روز کنیم. در این عرصه متأسفانه توفیقات زیادی نداشته‌ایم و می‌طلبد که برای صیانت عالی از موقوفات قوانینی اجرا کنیم که صیانت از موقوفات و اجرای نیت واقفان را تضمین کند.
امروز بخشی از رقبات املاک وقفی بدون رابطه استیجاری در دست متصرفان است که عدد قابل توجهی در سطح کشور را شامل می‌شود. این مسئله در تمامی ادوار سازمان اوقاف دنبال و سعی شده تا با سیاست‌های تشویقی و امتیازاتی که به متصرفان اعطا می‌شود، این جاذبه در ایشان ایجاد شود تا تشویق شده و به سمت توافق با سازمان گام بردارند. این مسئله باعث می‌شود تا املاک و رقباتی که فاقد رابطه استیجاری بوده و در درست متصرفان است، به صورت قانون‌مند در حوزه اوقاف استیجاری قرار گیرند.
موضوع بعدی مسئله مهم برون‌سپاری است. امروز با این تعداد رقبه در کشور و با توجه به سیاست‌های انقباضی دولت، دست ما برای استخدام نیرو باز نیست و به دلیل این ساختار انقباضی، اجازه توسعه نداریم. با تدابیری که ریاست سازمان اتخاذ کرده، یکی از جلوه‌ها و مواردی که می‌تواند در قالب برون‌سپاری شکوفا شود، موضوع انتخاب امین و امنا در سطح موقوفات است که توفیقات زیادی نیز داشته است. البته بحث برون‌سپاری صرفاً نباید در امین‌ها خلاصه شود، بلکه باید بتوانیم در این قسمت از سایر ظرفیت‌های ممکن مانند شرکت‌های با صلاحیت و ... استفاده کنیم؛ چراکه با این عده از نیرو نمی‌توانیم پاسخگوی تمامی ارباب رجوع باشیم. لذا باید به سمت و سوی برون‌سپاری و کاهش تصدی‌گری و جداسازی اعمال و فعالیت‌های حاکمیتی گام برداریم تا بتوانیم فعالیت‌های تصدی‌گری را منتزع کرده و به دیگران بسپاریم و خود اوقاف نیز کار کنترل، نظارت و سیاست‌گذاری را به نحو احسن اجرا کند.
برای توسعه همکاری مردم با سازمان اوقاف چه اقداماتی باید انجام داد؟
تمام نهادها براساس سیاست‌های بالادستی دولت باید نسبت به الکترونیک کردن فعالیت‌ها و فرآیندهای خود اقدام کنند. امروز آستانه تحمل مردم پایین آمده و می‌توانند با یک تلفن همراه امورات زندگی خود را سپری کنند. لذا از سازمان اوقاف نیز این انتظار می‌رود تا با ایجاد اپلیکیشن‌های مختلف بتوانند به راحتی ارتباط خود را با اوقاف مانند سایر نهادها دنبال کنند اما زمانی که مشاهده می‌کنند با همان روش سنتی باید به اوقاف مراجعه کرده و امورات خود را با دشواری انجام دهند، این مسئله برای آن‌ها مشکل بوده و نمی‌توانند کارهای خود را به خوبی انجام دهند.
ما باید به سمت الکترونیک کردن فرآیندهای خود گام برداریم که البته اقدامات خوبی نیز در این زمینه در دست اقدام است که از جمله آن‌ها می‌توان به تدوین سامانه مزایده اشاره کرد. استفاده از بحث‌های الکترونیک در حوزه کارشناسی و ... نیز از دیگر برنامه‌هایی است که باید انجام شود. سازمان اوقاف برای ارزیابی املاک و ارتباط با حقوق موقوفه به نظرات کارشناسان رسمی دادگستری تکیه می‌کند که این فعالیت هنوز با روش‌های سنتی و قدیمی انجام می‌شود و باید در این زمینه تجدید نظر شده و از ظرفیت‌های الکترونیک استفاده کنیم تا کار را تسهیل کرده و مشکلات مردم را به حداقل برسانیم.
تعامل سازمان اوقاف با سایر نهادها چگونه است و مهمترین نهاد در این زمینه کدام است؟
یکی از خلأهای ما در حوزه اوقاف تفاهم‌نامه‌هایی است که باید با نهادهای بیرونی منعقد شود و یکی از این نهادهای بسیار مهم، وزارت کشاورزی به صورت ویژه سازمان امور اراضی کشور است. یکی از اتفاقاتی که در گذشته و پیش از انقلاب اسلامی رخ داد، مسئله اصلاحات ارضی بود که طبق آن برخی اراضی وقفی به زارعان واگذار شد. پس از انقلاب اسلامی و بنا بر فتوای امام(ره) باید این موقوفات به وقفیت بازگردند و به تبع آن نیز قانونی در مجلس تصویب شد. در این زمینه و در مقام رفع اختلاف و ابهام میان سازمان اوقاف و زارعان و نیز میزان حقوق این اشخاص باید تفاهم‌نامه‌های مهمی با سازمان امور اراضی منعقد کرده و پیگیر این موضوعات باشیم.
برای ترویج هرچه بیشتر فرهنگ وقف در جامعه چه باید کرد؟
وقف نهادی است که گذشته بسیار تاریخی در این سرزمین دارد و در طول تاریخ خیران جامعه بدان پرداخته‌اند. تنوعی که امروز در حوزه امور خیریه وجود دارد، در گذشته وجود نداشته است. هر چقدر در این حوزه و در سطح جامعه خدمات و تأثیرات وقف مطرح شود، قطعاً مردم نیز در این سمت و سو حرکت می‌کنند و نظر آن‌ها به سوی ایجاد وقف جلب می‌شود تا در این زمینه گام بردارند. امروز در بسیاری از نهادهای کشور نسبت به تبلیغ امور مربوطه به این سازمان‌ها تبلیغات و برنامه‌های فراوانی اجرا می‌شود. سازمان اوقاف نیز باید در این فضای رقابتی به صوت بالقوه وارد میدان شده و از تمامی ابزار حقیقی و مجازی برای تبلیغ امر وقف استفاده کند.
نظر شما